Gjástykki

Hugmyndir um jarðvarmavirkjun í Gjástykki byggja á áætlunum um hugsanlega orku sem geti orðið á bilinu 33-99 MW.

Rökin fyrir virkjuninni eru þau að samkvæmt þessu megi miða við 90 MW, að virkjunin sé eðlilegt framhald af Kröfluvirkjun og að það hljóti stuðning í einróma áliti nefndar um skipulag miðhálendisins að allt svæðið frá Bjarnarflagi um Kröflu og norður í Gjástykki verði virkjanasvæði.

Einnig er þá sagt að virkjunin myndi bæta aðgengi ferðamanna að svæðinu og að kostir hennar yrðu svipaðir varðandi aðdráttarafl fyrir ferðamenn og hafa reynst vera varðandi Kröfluvirkjun og jarðvarmavirkjanir annars staðar. Aðeins sé ætlunin að um 2% af flatarmáli Gjástykkis fari undir virkjanamannvirki.

Gegn þessu er teflt þeim rökum að verðmæti svæðisins sé mun meira með verndarnýtingu en orkunýtingu líkt og er í Yellowstone þjóðgarðinum í Bandaríkjunum, vegna þess að hvergi í heiminum sé hægt að sjá jafn vel ummerki og gögn frá Kröflueldum um rek meginlandsflekanna og sköpun Íslands. Og að sama svæði sé útvalið æfingasvæði fyrir marsfara með svipuðum tilgangi og æfingaferð tunglfaranna til Öskju var 1967.

Sagt er að þetta gefi færi á tekjum af ferðaþjónustu langt umfram þær tekjur sem geti verið af orkunýtingu. Upplifun á svæði með gufuleiðslum, vegum, borholum, háspennulínum, stöðvarhúsi og skiljuhúsi væri aldrei sú sama og á ósnortnu svæði. Tvö prósent svæðisins samsvari 2 km² auk þess sem sjónmengun verði af mannvirkjunum um mestallt svæðið.

Rök gegn virkjun hafa einnig beinst að því að orka svæðisins falli hvorki undir hugtökin endurnýjanleg orka né sjálfbæra þróun, vegna þess að forsendurnar miðist við í hæsta lagi 50-100 ára endingartíma. Eigi orkan að endast í 250 ár (en lágmark varðandi kröfur um endurnýjanlega orku eru 200-300 ár) verður aðeins hægt að virkja brot af orku sem er áætluð við efstu mörk en gæti allt eins verið lítill eða jafnvel hverfandi hluti af því sem sett hefur verið á blað.

Mynd © Ómar Ragnarsson

Háplantan naðurtunga og tvær mosategundir á válista finnast á svæðinu, þar að auki eru þrír jarðhitamosar og fléttutegund með hátt verndargildi að mati Náttúrufræðistofnunar Íslands.

Þrjár fuglategundir sem finnast á Gjástykkissvæðinu eru á válista: fálki, rjúpa og hrafn.

Örverutegundir sem finnast á svæðinu eru fáar en sérstæðar, sem þýðir að þær hafa ekki sést annars staðar.

Mynd © Gróa Valgerður Ingimundardóttir

Gjástykki heitir sundursprunginn sigdalur norður frá Kröflu-kötlunni. Í eldgosi í Gjástykki í október 1984 klofnaði jörðin og 3-4 m djúp sprunga myndaðist á milli Ameríku- og Evrópuflekanna. Upp kom hraun sem breiddi úr sér, rann aftur niður í sprunguna og kom aftur upp á víxl.

Sá hluti Gjástykkis sem undir er í tengslum við hugmyndir um mismunandi nýtingu er rúmlega 100 km² slétta í meira en 400 m hæð yfir sjó um 6 km fyrir norðan Leirhnjúk og Kröfluvirkjun, sem eru norðaustur af Mývatni. Svæðið afmarkast af Gæsafjöllum, Gjástykkisbungu og Sandmúla í suðri, Þórunnarfjöllum í vestri og Hrútafjöllum í austri. Sprungusvæði þess teygir sig í norður um slétt land í átt til Kelduhverfis.

Á syðri hluta Gjástykkis eru gróðurvana hraun, sem runnu í Kröflueldum 1975-1984. Svæðið dregur nafn af fjölmörgum gjám sem liggja um það frá suðri til norðurs og opnuðust margar þeirra í Kröflueldum. Fyrir norðan hraunin er land gróið en fellin sem rísa upp af sléttunni hins vegar flest gróðurlaus.

Oft er talað um Gjástykki, Leirhnjúk, Vítismó og Kröflu sem aðskilin svæði en gegn því hafa verið færð þau rök að í það minnsta verði að telja umbrotasvæði Kröfluelda eina landslagsheild undir heitinu Leirhnjúkur-Gjástykki.

Mynd © Ómar Ragnarsson

Gjástykki er hluti af eldstöðvakerfi Kröflu sem hefur verndargildi á heimsmælikvarða og fellur svæðið nú í verndarflokk, en hugmyndir hafa verið uppi um 45 MW jarðvarmavirkjun í Gjástykki.

Samkvæmt rammaáætlun er Gjástykki dæmi um svæði með mikil verðmæti í flokki náttúruminja, þar kom upp úr gjósandi sprungu árið 1984 „hið nýja Ísland“ sem breiddi úr sér eða rann ofan í sprunguna og upp úr henni á víxl.

Mynd © Ómar Ragnarsson